Emin Əliyev 

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin 

Məhkəmə Ekspertizası Mərkəzi 

Naxçıvan Dövlət Universiteti

aliyev.e.e@gmail.com 

Zaur Nəsirov

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi

Məhkəmə Ekspertizası Mərkəzi

Bayramova Vahidə

Naxçıvan Dövlət Universiteti, müəllim

Elman abbasov

Naxçıvan Dövlət Universiteti, baş müəllim  

Hikmət Əliyev

Naxçıvan Dövlət Universiteti, baş müəllim  

Cinayət işlərinin istintaqında, mülki işlərin məhkəmə baxışında qarşıya çıxan məsələnin həlli üçün elmin, texnikanın, incəsənətin və sənətin müxtəlif sahələrinə aid xüsusi biliklərin tətbiq olunması zərurətini yaradan eyniləşdirici, diaqnostik və təsnifləşdirici xarakterli suallar meydana çıxır. Prosessual və kriminalistik ədəbiyyatlarda bu cür biliklərin məcmusu xüsusi biliklər kimi adlandırılır. Kriminalistik ensiklopediyada xüsusi biliklərin tərifi aşağıdakı kimi qeyd olunur: “Xüsusi biliklər konkret işlərin istintaqda və məhkəmə baxışında yaranan sualların həlli üçün zəruri olan elm, texnika, incəsənət və sənət sahəsində olan peşəkar bilik və bacarıqlardır” [1, səh. 173].

İstintaq prosesində və məhkəmə baxışında xüsusi biliklər iki formada prosessual və qeyri-prosessual formada istifadə oluna bilir. Kriminalistik ədəbiyyatlarda xüsusi biliklərin prosessual formada istifadə olunmasının aşağıdakı növləri qeyd olunur [2, s. 192; 3. s, 159-162]: 

- müstəntiq tərəfindən xüsusi biliklərinin tətbiq olunması;  

- istintaq hərəkətlərində mütəxəssisin iştirakı;  

- ekspertiza icraatı.  

Qeyri-prosessual formada istifadə olunmanın isə aşağıdakı növləri göstərilir:

- bilikli şəxslərin məsləhət və məlumatvermə xarakterli fəaliyyəti;

- təftiş və auditor fəaliyyəti;

- bilikli şəxslərin əməliyyat-axtarış tədbirlərində iştirakı, o cümlədən onların tərəfindən maddi obyektlərin ilkin tədqiqatının aparılması, əməliyyat işçisinə texniki kömək göstəriliməsi.

Məqalədə tədqiq etməyə çalışdığımız əsas məsələ xüsusi biliklərin prosessual formada istifadə olunması məhkəmə ekspertizası qaydalarını əhatə etsə də, A.M.Zininin və N.P.Maylisin bu qaydalar arasında müstəntiqin özünün xüsusi biliklərinin tətbiq etməsini belə formalardan biri kimi göstərmələrinə münasibətimizi bildirmək istəyirik [2, s. 204].

Əvvəla qeyd etmək lazımdır ki, müstəntiqin malik olduğu bilikləri xüsusi biliklər adlandırmaq termin çaşqınlığı yarada bilər. Çünki xüsusi biliklərin müxtəlif tərifləri arasında həmçinin belə bir tərif də var ki, “xüsusi biliklər müstəntiqin və hakimin malik olmadığı və ya nisbətən az malik olduğu biliklərə deyilir” [4, s. 14]. İkincisi, göstərilən müəlliflər özləri xüsusi biliyə malik olan şəxsləri bilikli şəxslər adlandırır və göstərirlər ki, “ədalət mühakiməsi icraatında bu şəxslər mütəxəssis və ya ekspert funksiyasını yerinə yetirirlər” [2, s. 64]. Bundan başqa Azərbaycan Respublikası CPM-nin 264-cü maddəsinin 2-ci bəndinin tələbinə əsasən “təhqiqatçı, müstəntiq, ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokuror, mütəxəssis və cinayət prosesinin digər iştirakçılarının xüsusi biliklərə malik olması cinayət təqibi orqanının müvafiq hallarda ekspertizanın təyin edilməsi zərurətindən azad etmir”. Burada hazırki tədqiqat çərçivəsində xüsusi biliklərin məhkəmə ekspertizası qaydasında istifadə olunması düşüncəsi üzərində dayanaq.  

Məhkəmə ekspertizasının təyin olunması və icra olunması üçün əsasların düzgün müəyyənləşdirilməsi məhkəmə ekspertizasına aid hüquqi münasibətlərin bütün sisteminin formalaşması üçün zəruri şərtlərdəndir. Məhkəmə ekspertizası anlayışının müəyyənləşdirilməsində prosessual və xüsusi amil rol oynadığı üçün ekspertizanın təyin olunmasının əsasının düzgün başa düşülməsi təkcə hüquqi göstəriş və təlimatların analizini yox, həm də xüsusi meyarın müəyyənləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bununla bağlı olaraq aşağıda qeyd olunan iki anlayışın zərurəti meydana çıxır: 

a) ekspertizanın təyini üçün əsas olan; 

b) ekspertizanın təyini üçün motiv anlayışlarını bir-birindən ayırmaq. 

Fikrimizcə bu anlayışlar sinonim hesab oluna bilməz. Onların hər birinə ayrıca diqqət edək. 

Leksik mənada “əsas” sözünün digər mənalarla yanaşı, hər hansı hərəkətin düzgünlüyünü əsaslandıran səbəb anlayışını da bildirir. Uyğun olaraq ekspertizanın təyin və icra olunması üçün əsasların, yəni iş üçün əhəmiyyətli olan halların müəyyənləşdirilməsi bir tərəfdən xüsusi biliklərin tətbiq olunmasına zərurətin yarandığını, digər tərəfdən isə bu zərurətin normativ şəkildə ifadə olunmasını əks etdirən vəziyyətin yarandığını müəyyənləşdirmək deməkdir [5, s. 280].

Bir qrup kriminalist tədqiqatçılar ekspertizanın təyin olunmasını aşağıdakı hallarda məqsədəmüvafiq və zəruri hesab edirlər [6, s. 61-76]:  

1. Əgər iş üzrə kriminalistik texnika sahəsində biliklərin tətbiq olunmasını tələb edən suallar meydana çıxırsa; 

2. Əldə olunan sübutlar işin müəyyən olunma hallarının doğruluğunda şübhə saxlayırsa və ya onları kifayət qədər əminliklə təsdiq etmirsə.  

Qeyd etmək lazımdır ki, ekspertizanın təyin olunması üçün əsasın yaranmasını yuxarıakı kimi formulə olunması kifayət qədər abstakrtdır və sxematik fəaliyyət mexanizmi yarada bilməz.  

Qeyd olunan problem-məsələ bugunkü istintaq və məhkəmə praktikasında çox mühüm və əhəmiyyətli mövzulardan biridir.  

Azəbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin Məhkəmə Ekspertizası Mərkəzlərinin ekspertiza təcrübəsindən əldə etdiyimiz məlumatların təhlilləri göstərir ki, bəzi hallarda heç bir əsas olmadan ekspertiza təyin olunur və ya ekspertizanın təyini haqqında qərarda (qərardadda) iş üçün əhəmiyyəti olmayan əsassız suallar qoyulur.

Aparılmış ekspertiza tədqiqatlarının təcrübəsindən misallar:  

1. Məhkəmə-xətşünaslıq ekspertizası üzrə: əlyazma mətnin icraçısının müəyyən olunması məqsədilə ilkin ekspertiza təyin olunmuş, aparılmış ekspertiza tədqiqatı nəticəsində əlyazma mətninin konkret icraçısının müəyyən olunmasına baxmayaraq daha sonra iş üçün heç bir əhəmiyyəti olmayan həmin əlyazma mətninin başqa şəxslər tərəfindən icra olunub-olunmamasını müəyyənləşdirmək məqsədilə və ya xəttin oxşadılması ilə bağlı ekspert qarşısında sual qoyularaq ekspertiza təyin olunur.  

Ekspertizanın təyini haqqında qərarda (qərardadda) ekspert qarşısında əlyazma mətnin konkret icraçısının müəyyən olunması haqqında sual qoyulur və həmin qərarda bu sualın həllindən asılı olmayaraq qrup mənsubiyyətinin müəyyən olunmasına dair əlyazma mətnin icraçısının cinsi mənsubiyyətinin müəyyən olunması haqqında təsnifləşdirici xarakterli suallar da qoyula bilir.  

2. Məhkəmə-fonoskopik ekspertizası üzrə: təqdim edilən fonoqramdakı danışıq səsləri kifayət qədər aydın eşidildiyi halda bu fonoqramdakı danışıq səslərinin sözbəsöz müəyyənləşdirilməsi haqqında sual qoyulur.

3. Məhkəmə-sənətşünaslıq ekspertizası üzrə: tədqiqata “Kamasutra” filmi təqdim olunur və bu filmin pornoqrafik və ya erotik xarakterli olması barədə ekspert qarşısında sual qoyulur. Halbuki, prossessual məcəllənin şərhinə dair ədəbiyyatlarda bu filmin pornoqrafik xarakterli olmadığı göstərilir [7, s. 258].

Qeyd olunan misalların sayını artırmaqla siyahını kifayət qədər genişləndirmək olar. Yuxarıda qeyd olunan halların baş verməsi ekspertin iş yükünün süni şəkildə çoxalmasına və tədqiqatın aparılması müddətinin süni uzadılmasına səbəb olur ki, nəticədə də təyin etmiş orqanın işinin müddətinin uzadılmasına da səbəb ola bilir. Belə olan hallarda ekspertizanın təyini və icraatı üçün əsasın olmasını necə qiymətləndirmək olar?  

Düşünürük ki, T.V.Saxnovanın qeyd etdiyi kimi ekspertizanın təyin olunmasının ümumi hüquqi və xüsusi əsası, ekspertiza icraatının prosessual əsası anlayışlarını fərqləndirmək lazımdır [8, s. 86].  

Məhkəmə ekspertizasının təyin olunması üçün ümumi hüquqi əsas olan prosessual qanunvericiliklə müəyyən olunur. Azərbaycan Respublikasının Cinyət Prosessual Məcəlləsinin 264.1-ci maddısində göstərilir: “Ekspertiza elm, texnika, incəsənət və ya sənət sahəsində, habelə müvafiq tədqiqatın metodikası üzrə xüsusi biliklər tələb edildikdə cinayət təqibi üçün əhəmiyyətli olan halların müəyyən edilməsi məqsədilə aparılır” [9, s. 274]. Yaxud da Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual Məcəlləsinin 97.1-ci maddısində qeyd olunur: “İşə baxılarkən xüsusi bilik tələb olunan sualları izah etmək üçün məhkəmə işdə iştirak edən şəxsin vəsatəti və ya öz təşəbbüsü ilə ekspertiza təyin edə bilər” [10, s. 48]. 

Qeyd etmək lazımdır ki, mülki prosessual qanunvericilikdə göstərilən ümumi hüquqi əsas geniş məfhumu ifadə etdiyindən burada qeyri-dəqiqlik mövcuddur. Çünki xüsusi biliklər məhkəmə ekspertizası formasında hər hansı bir sualın izah olunması üçün deyil, başqa üsulla alınması mümkün olmayan məlumatın (sübutun) əldə olunması üçün tətbiq olunur. Həmçinin baş vermiş hadisə elmi izah olunur. Ekspert müəyyən olunmuş faktı izah etmir, o yeni faktı üzə çıxarır və ona peşəkar, elmi qiymət verir ki, bu da məhkəmədə sübut növlərindən biri olan ekspert rəyinin məzmununu təşkil edir.  

Beləliklə, məhkəmə ekspertizasının təyin olunmasının ümumi hüquqi əsasını iş üzrə sübut əhəmiyyətinə malik olan məlumatların əldə olunması üçün xüsusi biliklərin tətbiq olunması zərurət təşkil edir. Göründüyü kimi məhkəmə ekspertizasının təyin olunmasının ümumi hüquqi əsası anlayışı özü də kifayət qədər abstarktdır və onun tətbiq olunması ekspertizanı təyin və ya sifariş edən orqanlarından və ya şəxsdən bu və ya digər faktın sübut olunmasında xüsusi biliyin tətbiq olunması zərurətinin yaranmasını düzgün müəyyən etməyi tələb edir. Buna görə də ekspertizanın təyin olunmasının xüsusi əsası məhz bu məqsədə xidmət edir.  

Burada xüsusi əsas hər bir ekspertiza növü üçün fərdidir, o ekspertizanın ümumi predmetindən törəmədir. Eyni zamanda, xüsusi əsasda tədqiqatın xüsusi predmeti ilə axtarılan hüquqi fakt arasında olan potensial obyektiv əlaqə əks oulnmalıdır ki, bu da məntiqi olaraq ekspert rəyinin mümkün olan sübuti əhəmiyyətini müəyyənləşdirir. Bu cür əlaqəni aşkar etmək üçün cinayət və mülki hüququn normalarına mütləq müraciət etmək lazımdır. Xüsusi biliklərdən istifadə olunmasının obyektiv əlamətlərini məhz burada axtarmaq lazımdır. Məsələn, CM-nin 321-ci maddəsinə əsasən qanuni əsas olmadan hərbi xidmətdən yayınmaq üçün növbəti hərbi çağırışdan və ya səfərbərlik üzrə çağırışdan boyun qaçırmağa cinayət məsuliyyətini müəyyənləşdirir [11, s. 222]. Bu növ cinayətlərin istintaqında ilkin olaraq çağırışın olması faktı, yəni subyektin çağırış vərəqəsinin olması faktı müəyyənləşdirilməlidir. Çağırışın müəyyənləşməsi çağırış vərəqəsindəki imzanın doğruluğunun yoxlanması əsasında baş verir. Bu isə o deməkdir ki, cinayət hüququnun göstərilən normasında məhkəmə-xətşünaslıq ekspertizasının ümumi və xüsusi predmetinə, səlahiyyətinə aid olan ayıdnlaşdırılmalı faktlar vardır ki, bunlar da məhkəmə-xətşünaslıq ekspertizasının təyin olunması üçün həm ümumi, hüquqi, həm də xüsusi əsasın olmasını deməyə əsas verir. Burada xüsusi əsas kimi müstəntiqin çağırış vərəqəsindəki imzanın çağırışçı tərəfindən icra olunmasına yaranmış şübhəsi çıxış edir. Ümumi hüquqi əsasın olması xüsusi məhkəmə-xətşünaslıq tədqiqatının aparılması zərurətinin yarandığı da aydındır. Xüsusi əsasda həm xətşünaslıq ekspertizasının səlahiyyətinin törəməsi olan xüsusi meyarlar, həm də hüquqi faktın müəyyən olunması üçün məhkəmə-xətşünaslıq tədqiqatının potensial sübutu əhəmiyyətini nəzərə alan məntiqi, hüquqi meyarlar vəhdət təşkil edir. Hüquqi əhəmiyyətli faktda xüsusi əlamətin seçilib ayrılması xüsusi biliklərin tətbiq olunması zərurətinin yarandığını, yəni məhkəmə ekspertizasının təyin olunmasını düzgün müəyyənləşdirməyə imkan verir.  

Ekspertizanın təyin olunması səbəbini təyin olunma üçün əsas anlayışlardan fərqləndirmək lazımdır. Burada səbəb əsasın sinonimi deyildir, o daha fərdidir. Səbəb xüsusi əsasın olması haqda nəticəyə gəlməyə əsas verən müəyyən faktiki hallar barədə olan məlumatlardır. Məsələn, yuxarıda göstərilən misaldakı səbəb çağırışçının çağırış vərəqəsinə imza etməsi barədə olan məlumat əsas rol oynayır.  

Qeyd etmək lazımdır ki, səbəb öz-özlüyündə ekspertizanın təyini üçün əsas deyildir, səbəb hər hansı faktiki halar barədə məlumatlarla məhdudlaşır. Əsas isə iki meyarın: xüsusi (müəyyən xüsusi biliklərə olan tələbat) və məntiqi hüquqi (bu iş üçün hüquqi əhəmiyyətli hallarda potensial qarşılıqlı əlaqə) meyarların vəhdətini nəzərdə tutur.  

Ekspertizanın aparılmasının əsas anlayışı onun təyin olunması anlayışlarından törəmədir. Burada mütləq faktiki və prosessual əsasların anlayışlarını fərqləndirmək lazımdır.  

Ekspertizanın aparılmasının faktiki əsası mahiyyət etibarilə ekspertizanın təyin olunmasının ümumi hüquqi əsası ilə üst-üstə düşür, yəni bu əsas xüsusi biliklərin tətbiq olunmasına yaranan tələbatdır.  

Ekspertizanın təyin olunması üçün prosessual əsas “Məhkəmə ekspertizası fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 22-ci maddəsində “Məhkəmə ekspertizasının aparılması üçün təhqiqat aparan şəxsin, müstəntiqin, prokurorun, hakimin qərarı və ya məhkəmənin qərardadı, yaxud məhkəmə ekspertizasının sifariş edilməsi haqqında müqavilə əsas sayılır” kimi təsbit olunmuşdur [12, s. 12].  

Ekspertizanın təyin olunması üçün əsasların düzgün müəyyənləşdirilməsinin, ekspertizanın növünün dəqiq təyin olunmasında və bütövlükdə ekspertin apardığı tədqiqatda səlahiyyət çərçivəsinin müəyyən olunmasında əhəmiyyət kəsb edir ki, bu da xüsusi biliklərin sübutetmədə səmərəli istifadəsi üçün zəruri şərtlərdən hesab olunur. 

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Белкин Р.С. Криминалистическая энциклопедия. М.1997, 217 с.

2. Зинин А.М., Майлис Н.П. Судебная экспертиза. Учебник, М, 2002, 320 с.

3. Ярош Г.А. Совершенствование правовых основ использования специальных знаний в новом процессуальном законодательстве. / Вопросы криминологии, криминалистики и судебной экспертизы. Выпуск 14, Минск, 1999, с, 159-162.

4.İsmayılov E.M, Ekspert-xətşünasın xüsusi biliyinin mahiyyəti və onun formalaşması. /Cinayətkarlıqla mübarizənin elmi tədqiqatı mövzüsünda konfrans materialları/ Bakı, 2002, 149 s.  

5. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, II cild, Bakı 2006, 792 s.

1. Филькова О.Н. Справочник эксперта-криминалиста, М., 2001, 464 c.
2. Популярный комментарий, преступления и наказания в Российской Федерации, Издательство БЕК, М., 1998, стр.473.
3. Сахнова Т.В. Судебная экспертиза. М., 1999, 368 c.
4. Azərbaycan Respublikasının Cinayət-Prosessual Məcəlləsi. Bakı: Hqquq Yayın Evi, 2024, 640 s. 
5. Azərbaycan Respublikası Mülki-prosessual Məcəlləsi. Bakı: Hüquq Yayın Evi, 2024, 285 s. 
6. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi. Bakı: Hüquq Yayın Evi, “Digiesta” 2024, 672 s. 
7. Məhkəmə ekspertizası fəaliyyəti haqqında Qanun. Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2019, 31 s.

 

XÜSASƏ

Emin Əliyev 

Zaur Nəsirov

Vahidə Bayramova

Elman abbasov

Hikmət Əliyev

MƏHKƏMƏ EKSPERTİZASININ APARILMASINDA XÜSUSİ BİLİKLƏRİN TƏTBİQ OLUNMASININ ƏHƏMİYYƏTİ

Məqalədə tədqiq etməyə çalışdığımız problem məsələ cinayət işlərinin istintaqında, mülki işlərin məhkəmə baxışında qarşıya çıxan məsələnin həlli üçün elm, texnika, incəsənət və sənətin müxtəlif sahələrinə aid xüsusi biliklərin tətbiq olunması zərurəti yaradan məsələlərin aydınlaşdırılmasının əhəmiyytindən bəhs olunmuşdur. Xüsusi biliklərin məcmusu prosessual və kriminalistik ədəbiyyatlarda xüsusi biliklər olaraq adlandırılmasına baxmayaraq burada əsas məsələ xüsusi biliyə ehtiyac olmadan təyin olunmuş məhkəmə ekspertizalarının mahiyyəti araşdırılmışdır.

Həmçinin məqalədə dünya təcrübəsində məhkəmə ekspertizasının aparılmasında xüsusi biliklərin tətbiq edilməsinin prosessual qaydaları öyrənilməklə misallar göstərilmişdir.

Açar sözlər: məhkəmə ekspertizası, kriminalistik metod, xüsusi biliklər, prosessual qaydalar, sübut növü.