Hüquq sistemi yalnız qanunların və məhkəmə qərarlarının mövcud olması ilə deyil, onların effektiv icra edilməsi ilə güclənir. Məhkəmələrin qəbul etdiyi qərarların icrası təmin olunmadıqda, hüquqi dövlət anlayışı mənasını itirir və vətəndaşların ədalətə inamı zəifləyir. Dövlətin hüquqi hakimiyyəti yalnız məhkəmə qərarlarının icra olunması ilə legitimliyini qoruyur. Məhkəmə qərarlarının icra olunmadığı cəmiyyətlərdə anarxiya və hüquqsuzluq baş qaldırır. Vətəndaşlar belə hallarda qanundan yan keçməklə qeyri-rəsmi vasitələrlə hüquqlarını bərpa etməyə çalışır. Əgər məhkəmə qərarları kağız üzərində qalarsa, dövlətin hüquqi sisteminin effektivliyi ciddi şəkildə şübhə altına düşər.  İcra məmurları məhkəmə qərarlarının yerinə yetirilməsini təmin edən əsas hüquq subyektlərindən biridir. Onlar məhkəmə qərarlarının icrası prosesini təşkil edərək, hüquqi sistemin işləkliyini və qanunun aliliyini təmin edirlər. Onların  fəaliyyəti “İcra haqqında” Qanun, Mülki Prosessual Məcəllə, Cinayət Prosessual Məcəllə və digər normativ aktlarla tənzimlənir. Məhkəmə qərarlarının icrası dövlətin qanunçuluq prinsipinə sadiqliyini nümayiş etdirir, cəmiyyətin dövlət orqanlarına olan inamını gücləndirir, beynəlxalq aləmdə hüquqi etibarını artırır.

Qanunun aliliyinin gücləndirilməsi yolları

Sovet İttifaqı dövründə, ölkəmizdə məhkəmə qərarlarının icrası Daxili İşlər Nazirliyinin tabeliyində olan məhkəmə icraçıları xidməti tərəfindən icra edilirdi. Müstəqillik əldə edildikdən sonra Azərbaycanda Ədliyyə Nazirliyi yanında məhkəmə qərarlarının icrası sistemi formalaşdırıldı və icra məmurları institutu yaradıldı.Məhkəmə hakimiyyətinin gücləndirilməsi və hüquqi sabitliyin yaradılması ədalət mühakiməsinin təmin edilməsi icra məmurlarının əsas funksiyaları hesab edilir. İcra məmurları dövlətin məhkəmə qərarlarının icrasına məsul olan vəzifəli şəxsləridir. Borclulara qarşı icra hərəkətlərinin aparılması, maliyyə və əmlak borclarının icrası, aliment və əmək mübahisələri üzrə məhkəmə qərarlarının icrası, bank hesablarına həbs qoyulması, daşınar və daşınmaz əmlakın siyahıya alınması və hərraca çıxarılması, maaş və digər gəlirlərə yönəldilməsi, borcluların ölkədən çıxışına qadağa qoyulmasıvə cinayət işləri üzrə icra tədbirlərinin həyata keçirilməsiicra məmurunun əsas vəzifəsidir.İcra məmurları yalnız məcburi icra tədbirlər görməklə deyil, həm də məhkəmə qərarlarının könüllü icrasını təşviq etməklə hüquq sistemin effektivliyinə töhfə verir. Onlar tərəflərlə ünsiyyət saxlayaraq, barışıq və könüllü icra proseslərini təşviq edir. İcra prosesinin uzun olması və bürokratik əngəllər, borcluların əmlaklarını gizlətməsi, başqa ölkədə olması, aktivlərini xarici banklara köçürməsi, icradan yayınması, cəmiyyətin icra məmurlarına qarşı mənfi münasibəti icra məmurlarınınfəaliyyətinə çətinlik yaradan amillərdir.

Məhkəmə qərarlarının icrası dövlətlərin daxili hüquq sisteminin ayrılmaz hissəsi olsa da, qloballaşan dünyada bu proses çox vaxt beynəlxalq koordinasiyanı tələb edir. Bu, müxtəlif dövlət qurumları, məhkəmə orqanları, icra xidməti, hüquq-mühafizə orqanları və digər aidiyyəti tərəflər arasında səmərəli əməkdaşlığı ifadə edir. Ötən illərdə aidiyyəti qurumlar arasında koordinasiya zəif olduğu üçün məhkəmə qərarlarının icrası bəzən uzun müddət çəkirdi.Azərbaycan Respublikası məhkəmə qərarlarının icrası sahəsində həm daxili qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, həm də beynəlxalq əməkdaşlığın gücləndirilməsi istiqamətində bir sıra mühüm addımlar ataraq, beynəlxalq təcrübədə uğurlu olan “Elektron məhkəmə”, “Elektron icra”, “ASAN ödəniş” sistemlərini yaratmışdır. Elektron icra sisteminin inkişafı icra prosesini sürətləndirərək,icra məmurlarının iş yükünü azaltmışdır.

İcra sistemininbeynəlxalq təcrübəsi

Məhkəmə qərarlarının icrası dünya ölkələrində müxtəlif modellər əsasında həyata keçirilir. Beynəlxalq praktikada icra sistemi üç fərqli model üzərindəqurulmuşdur.Dövlət, Özəl və Qarışıq (hibrid) icra modeli.Dövlət icra modelinin xüsusiyyətləri: Almaniya, Finlandiyada icra məmurları dövlət qulluqçularıdır və icra prosesinin səmərəli təşkilini dövlət təmin edir. İcra məmurları məhkəmə və ya ədliyyə sisteminə tabedir.İcra məmurları vətəndaşların hüquqlarını qorumaqla yanaşı, icra prosesində neytral mövqe tutur. Özəl icra modelinin xüsusiyyətləri:Fransa, Belçika, Niderlanda icra məmurları dövlət tərəfindən lisenziyalaşdırılmış özəl şəxslərdir. İcra prosesi tam və ya qismən özəl sektor tərəfindən idarə olunur, icra məmurları işlərin nəticəsinə görə birbaşa maliyyə marağına malikdir, onların fəaliyyəti qanunla tənzimlənir və dövlət tərəfindən nəzarət olunur. Qarışıq (hibrid) icra modelinin xüsusiyyətləri:İsveçrə, Kanada, Polşa və Gürcüstanda hibrid model tətbiq olunaraq dövlət və özəl icra məmurları paralel fəaliyyət göstərir. Dövlət icra məmurları (ictimai maraq kəsb edən), özəl icra məmurları (kommersiya xarakterli) işləri icra edir.

İcra məmurlarının fəaliyyətində süni intellekt və yeni dövrün çağrışları

Süni intellekt texnologiyası sürətlə inkişaf edərək bir çox sahədə olduğu kimi,hüquq və icra sistemində də mühüm rol oynamağa başlayıb. Xarici dövlətlərdə süni intellekt icra məmurlarının fəaliyyətini daha effektiv və şəffaf etmək üçün geniş tətbiq olunur. Çin və ABŞ süni intellekti borc izləmə və icra işlərinin avtomatlaşdırılmasındaəsas rol oynayır. Avropa İttifaqı isə daha çox etik və hüquqi çərçivələri qoruyaraq süni intellektin istifadəsini tənzimləyir. Bu texnologiyaların tətbiqi, icra işləri ilə bağlı məhkəmə qərarlarını avtomatik emal edir, borcluların maliyyə vəziyyəti və mülkiyyəti barədə məlumatları analiz edir, icra sənədlərinin hazırlanması və elektron sistemlərdə işlənməsi avtomatlaşdırır,  böyük həcimdə olan işlərieyni anda analiz edərək icra məmurlarına ən optimal qərarları təklif edir, problemlərin erkən aşkar edilməsi və borcluların davranışlarının proqnozlaşdırıması icra prosesində riskləri azaldır, insan faktorunu minimuma endirərək icra prosesində şəffaflığı artırır, icra prosesini daha az xərclə həyata keçirməyə kömək edir vəvətəndaşların müraciətlərinə avtomatik cavab verərək icra məmurlarının iş yükünü azaldır.

Süni intellektin Azarbaycanda istifadəsi

Azərbaycanda məhkəmə və icra sisteminin səmərəliyinin artırılması məqsədilə rəqəmsal texnologiyaların, o cümlədən süni intellektin tətbiqi istiqamətində elektron qolbaqların istifadəsi və vahid məhkəmə təcrübəsinin formalaşdırılması üçün süni intellekt platformasının yaradılması bu sahədəki müsbət nümunələrdəndir. Bu texnologiya Ədliyyə Nazirliyinin Probasiya Xidmətində qeydiyyatda olan məhkumlarınhərəkətlərini izləməyə və icra məmurlarının nəzarətini asanlaşdırmağa imkan verir.

Gələcəkdə tətbiq oluna biləcək yeniliklər

“Avtomatlaşdırılmış icra prosesləri: Əmlakın satışına dair qərarlar, borclunun ödəmə tarixləri və mülkiyyətlərin ələ keçirilməsi kimi əməliyyatlar”, “Onlayn izləmə və hesabatlar: İcra proseslərinin hər bir mərhələsi və nəticəsi vətəndaşlar və hüquqi şəxslər üçün onlayın izlənməsi”, “Qərarların avtomatik təhlili və tətbiqi: Süni intellekt, məhkəmə qərarlarını və icra sənədlərini sürətlə təhlil edib, ən uyğun tədbirləri müəyyənləşdirməsi”, “Proqnozlaşdırma və ağıllı təkliflər: Süni intellekt əvvəlki icra işlərinin nəticələrinə əsaslanaraq borclunun ödəmə davranışını təhlil edərək, ən uyğun icra tədbirlərinin müəyyən etməsi”, “Açıq məlumat platformaları: Hər bir icra məmurunun fəaliyyəti, qərarları və əməliyyatları barədə ictimaiyyətə məlumat veriləcək sistemlərin qurulması”, “İctimai nəzarət: İcra proseslərinə dair mütəmadi auditlər və ictimai nəzarət mexanizmlərin tətbiq edilməsi”, “Hüquqi və etik təlimlər: İcra məmurları üçün mütəmadi təlimlər, hüquqi yeniliklər və etik standartlar barədə məlumatlandırmanın təmin edilməsi”, “Peşəkar təcrübə paylaşımı: Fərqli məhkəmə və icra qurumları arasında peşəkar təcrübələrin paylaşılması üçün platformaların yaradılmas”, “Beynəlxalq hüquqi əməkdaşlıq:İcra məmurları, beynəlxalq hüquqi şəbəkələr vasitəsilə digər ölkələrlə əməkdaşlığın edilməsi”, “Avtomatlaşdırılmış məlumat mübadiləsi: Fərqli ölkələrdəki hüquqi orqanlar arasında avtomatlaşdırılmış məlumat mübadiləsi”, “Mübahisələrin alternativ həlli:Mediasiya, arbitraj və digər alternativ mübahisə həlli üsullarının inkişafı”.

Texnologiyaların, xüsusilə süni intellektin və elektron platformaların istifadəsi, sistemin səmərəliyini artıracaq və icra məmurlarının fəaliyyətini daha şəffaf və izlənə bilən edəcəkdir. Bu addımlar, eyni zamanda vətəndaşların hüquqlarını qorumaq və hüquqi ədalətin təmin olunmasında mühüm rol oynayacaqdır.

Niyaməddin ƏLİYEV

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin əməkdaşı